আমরা পূর্ববর্তী আলোচনায় ম্যাটেরিয়াল কন্ট্রোল সাইকেলে প্রয়োজনীয় দলিলাদি সম্পর্কে জেনেছি। এবার উৎপাদন ব্যয় হিসাববিজ্ঞান (Cost accounting)-এর প্রেক্ষাপটে প্রত্যক্ষ ও পরোক্ষ উপাদান/কাঁচামাল বায় (Direct and indirect material cost ) নির্ধারণ, বিশ্লেষণ, অনুমোদন ও রেকর্ডিং সম্পর্কে আলোচনা করব।
বায় প্রকৃতি (Cost nature) এর ভিত্তিতে ব্যয়কে প্রত্যক্ষ ও পরোক্ষ ব্যয়ে ভাগ করা যায়। প্রত্যক্ষ ও পরোক্ষ উপাদান/কাঁচামাল ব্যয়ের ধারণা পেতে একটি উদাহরণ চিন্তা করি। মনে করো বংশাল মটরস একটি মটরবাইক প্রস্তুতকারী প্রতিষ্ঠান। এখানে একটি মটরবাইককে যদি ব্যয় ইউনিট (Cost unit) বিবেচনা করি তাহলে মটরবাইক তৈরিতে প্রয়োজনীয় প্রত্যক্ষ উপাদান/কাঁচামাল হবে মেটাল বডি পার্টস, টায়ার ইত্যাদি। অর্থাৎ যে সব উপাদান সরাসরি চিহ্নিত (Identify / trace) করা যায় তাই প্রত্যক্ষ উপাদান/কাঁচামাল । পক্ষান্তরে, উৎপাদন প্লান্টে ফ্লু. টেপ, প্রস্তুতকারী মেশিনের লুব্রিকেট, শ্রমিকদের সুরক্ষার জন্য গ্লাভস ইত্যাদিও প্রয়োজন হয়। একটি বাইক তৈরিতে এসব উপাদান কতটুকু প্রয়োজন তা সরাসরিভাবে চিহ্নিত করা সম্ভব হয় না। তাই বংশাল মটরস-এর জন্য এসব উপাদান পরোক্ষ উপাদান / কাঁচামাল ( Indirect
material) হিসেবে বিবেচিত হবে। তাই বলা যায়, উৎপাদনে ব্যবহৃত যে উপাদান উৎপাদিত পণ্যের সাথে সরাসরি সম্পৃক্ত না বা চিহ্নিত করা যায় না সেসব ব্যয়কে পরোক্ষ উপাদান/কাঁচামাল ব্যয় বলা হয় ( Indirect material cost)। কাঁচামাল / উপাদানের প্রকৃতি অনুযায়ী প্রত্যক্ষ ও পরোক্ষ কাঁচামাল/উপাদানের শ্রেণিবিভাগ করা হয়। স্টোরে সংরক্ষণের
জন্য আলাদা ক্যাটালগ থাকে যাতে কাঁচামাল / উপাদানগুলোর গ্রহণ ও ইস্যু করা সহজ হয়।
প্রত্যক্ষ উপাদান ব্যয় বিশ্লেষণ (Direct material cost analysis) : পূর্ববর্তী আলোচনায় আমরা দেখেছি কোন কাঁচামাল উপাদান কী পরিমাণে প্রয়োজন তা উল্লেখ করে চাহিদাকারী উৎপাদন বিভাগ মাল চাহিদাপত্র (Material requisition note) স্টোরে পাঠায়। প্রত্যক্ষ কাঁচামাল উপাদানের চাহিদাপত্রে এই কাঁচামাল উপাদানের ব্যয় লক্ষ্যবস্তু (Cost object) যেমন— জব নাম্বার, ব্যাচ নাম্বার উল্লেখ করা থাকে যাতে এই প্রত্যক্ষ কাঁচামাল উপাদান ব্যয় সংশ্লিষ্ট বিভাগের উপযুক্ত ব্যয় লক্ষ্যবস্তুতে আরোপ করা যায়। এই চাহিদাপত্রের ভিত্তিতে স্টোরের বিন কার্ড ও স্টোর খতিয়ান আপডেট করা হয়। তদুপরি ব্যয় লক্ষ্যবস্তুতে প্রত্যক্ষ উপাদান বায় আরোপিত হয়।
পরোক্ষ উপাদান/কাঁচামাল ব্যয় বিশ্লেষণ (Indirect material cost analysis) : আমরা পূর্ববর্তী উদাহরণের প্রেক্ষিতে চিন্তা করি উৎপাদন কার্য পরিচালনা করার জন্য উৎপাদন বিভাগের ডিম্পোজেবল গ্লাভস, Cleaning materials ইত্যাদির প্রয়োজন পড়বে। কিন্তু এসব উপাদানের ব্যবহার কোনো নির্দিষ্ট ব্যয় লক্ষ্যবস্তুতে চিহ্নিত করা সম্ভব নয়। যেমন- ব্যাচ নম্বর ৫০৫ উৎপাদনে কি পরিমাণ Cleaning materials প্রয়োজন হবে তা সরাসরিভাবে হিসাব করা কষ্টকর। এ ব্যয় সাপেক্ষে তাই চাহিদাকারী বিভাগ যখন পরোক্ষ উপাদানের জন্য চাহিদাপত্র প্রেরণ করে সেখানে কোনো ব্যয় লক্ষ্যবস্তু (Cost object) নম্বর উল্লেখ থাকে না। পরোক্ষ উপাদান ব্যয় সরাসরি ইউনিট ব্যয় হিসাবে হিসাব করা হয় না বরং একে উপরিব্যয় (Overheads) হিসেবে বিবেচনা করা হয় এবং এর হিসাব সংক্রান্ত আলোচনা আমরা পরবর্তী পাঠে শিখব।
Read more
আমাদের অল-ইন-ওয়ান মোবাইল অ্যাপের মাধ্যমে সীমাহীন শেখার সুযোগ উপভোগ করুন।
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago
Lorem ipsum dolor, sit amet consectetur adipisicing elit. Ducimus nihil, quo, quis minus aspernatur expedita, incidunt facilis aliquid inventore voluptate dolores accusantium laborum labore a dolorum dolore omnis qui? Consequuntur sed facilis repellendus corrupti amet in quibusdam ducimus illo autem, a praesentium.
1 hour ago